مراسم سنج و دمام ختم و ترحیم

مجالس تشییع جنازه خاکسپاری و بدرقه میت گاهی با گروه سنج و دمام و به صورت مراسم سنج و دمام برگزار میشود.

بسیاری از اهالی شهرهای جنوبی کشور این مراسم را اجرا میکنند. در گذشته ها برای جمع‌آوری عزادار و سینه زن بعد از ذکر و روضه و زیارتنامه  قبل از مراسم سنج و دمام اجرا می شده است. در هنگام نواختن سنج و دمام در روحیه  شنونده حس عجیبی ایجاد می‌شود. طوری که احساس میکند که میتواند یک تنه به لشکر بزند و با هر زورگویی به نبرد بپردازد.

در گذشته هر محله تعدادی دمام داشته که در مراسم عزاداری به کار بسته میشده است. هر گروه یا بر دمام شامل هفت عدد دمام، هشت عدد سنج و یک عدد بوق بوده است. سنج و دمام در چهار محل، محله بهبهانی، شنبدی، کوتی و دهدشتی اجرا می‌شد و گاهی به منظور رقابت با یکدیگر تا یک ساعت ادامه می یافته است. مراسم سنج  دمام در زمان رضا شاه ممنوع بوده، هر چند دوباره آزاد شد ریتم دمام در هنگام راه رفتن و هنگام ایستادن متفاوت بود مثلا هنگام ایستادن اشکون زن تک چوب می‌زد و هنگام حرکت به اصطلاح سه چوب نکته قابل ذکر اینکه دمام دارای ریتم‌ متفاوتی است و این ریتم ها متناسب با اشکون تغییر میکند.

علی خسروی پیرمرد کویشنبدی می‌گفت: من درجوانی بیست نمونه غمبر میزدم و با اینکه کار اصلی غمبر با دست چپ میباشد تمام شنوندها را جذب خود می‌کردم.

واقعیت این است که اشکونزن با نگاه به دست غمبرزن و شنیدن ریتم قادر به شکستن متناسب با ریتم بوده‌ است فرجی نوازنده صاحب سبک اشکون میگفت: من مجموع دمام‌ها و خصوصاً غمبر را زمان اشکون زدن از نظر می‌گذراند و متناسب با ریتم و حال و هوای آن اشکون میزدم اما غمبر همانطور که گفته شد ریتم های متفاوتی دارد. از آن جمله تک چوب که پس از نواختن هر چوببر روی پوست عینا دست چپ پاسخ دست راست را میدهد. شایان ذکر است که اصطلاح تک چوب در خصوص غمبر با آنچه در مورد اشکون با همین نام ذکر کردیم دارای معنای متفاوتی است.

شب بیست و هشتم ماه صفربه معنای دو گروه دمام به راه می‌افتادند. البته باید گفت که مواردی بیش از دو بر نیز بوده است ولی آنچه بیشتر مورد تأکید است وجود دو بر دمام است و این عمل که در پایان ماه صفر و بعد از دو ماه عزاداری و از طرفی به علت احترام  انجام می‌شود با دو بر کامل و مجزا از دو سو یعنی در کل چهارده دمام، شانزده سنج و یک بوق که نقش رهبری را ما بین دو بر ایفا میکند همراهی می‌شود. در محله بهبهانی یک بر دمام  مقیم اختصاص مییافت، در این شب بخصوص سیاهان تا یک ساعت دمام میزدند و در تمام این مدت دمام را به کس دیگری نمیدادند. (در بوشهر رسم است که نوازندگان پس از مدتی نوازندگی جای خود را با افراد جدیدی که تمایل به نوازندگی دارند میدهند) حال آنکه در سایر روزها دمام به دست سایر افراد محل نیز می‌افتاد در این بین گاهی به سر دسته دمامی‌ها شال (که اهمیت آن به باور مردم باز میگردد) میدادند مردم باور داشتند که شال خلعتی است که از طرف  برای آن عزادار فرستاده شده البته مردم نیز در هنگام شال دادن پول هدیه میکردند. می‌گویند مرحوم آمبومون (عمو بمان – بمان جان بابا حاجی) که سیاه پوست بوده (و سردسته دمامیهای محله بهبهانی) زمانی که گرم نواختن اشکون می‌شد چیزی را نیز زمزمه میکرد. جعفر بردک نیا اعتقاد داشت که او وردی را با لهجه سومالیایی با ریتم تلفیق مینمود. در راس یک بر دمام، دمام اشکون قرار دارد، کار این دمام شکستن ریتمی میباشد که توسط سایر دمام ها ایجاد شده است قابل ذکر است که در حال حاض نوازندگان صاحب سبکی وجود دارند که این ساز را با حال وهوای خود میزنند. در واقع بهترین نوازنده این ساز کسی است، که بهتر بداهه بنوازد و ارتباط بهتری با سایر سازها و مستمعین ایجاد کند.

در قدیم بودند کسانی چون عامبومون که ساده اشکون میزدند ولی در اشکون زدن هنوز هم آوازه آنها باقی است. بعد از اشکون دو دمام غمبر که دارای ریتم متفاوتی با سایر دمامها هستند قرار می‌گیرند. بعضی از افراد قدیمی غمبر را همبار تلفظ می‌کنند، همبار در زبان محلی به معنای ملایم و آرام است (همبار =هموار) و از آنجا که نوازنده غمبر نسبت به اشکون ملایمتر مینوازد و در واقع زیر صدای دمام است از این رو بعید نیست کلمه غمبر را از همبار گرفته باشند. بعد از دو دمام غمبر اصلی سایر دمام‌ها دو به دو روبروی هم قرار میگیرند، سنج‌ها نیز بیشتر در دو سر بر واقع میشوند.

تنها سازی که آزادانه حرکت می‌کند بوق است این ساز گاهی چندین متر از سایر سازهای گروه فاصله میگیرد. خصوصاً در ابتدای دمام، نوازنده بوق در آستانه مسجد است و اوست که سایر نوازندگان را از پایان زیارتنامه با سیهه ای که از سازش برمی خیزد مطلع میسازد، و دقیقاً در همین لحظه است که نوازنده دمام اشکون با ضرباتی شروع مراسم را به سایر سازها اعلام میکند. سرعت ریتم از ابتدا تند نیست بلکه کم کم تند میشود، اشکون زن نیز از ابتدا شروع به بداهه نوازی و ضد ضرب زدن نمیکند بلکه همچون سایر سازها ریتمی ساده را اجرا مینماید. ختم مراسم سنج و دمام نیز توسط بوق اعلام میشود. در بیست و هشتم صفر دو بر دمام با فاصله از یکدیگر، هر کدام جداگانه به نواختن میپردازند و از آنجا که دو گروه، صدای یکدیگر را نمیشنوند، این بوق است که رهبری دو گروه را به منظور اجرا با سرعت ریتمی برابر تا زمان نزدیک شدن دو گروه به یکدیگر به عهده دارد. یک بر دمام معمولاً هفت، نه یا یازده دمام است. نکته قابل توجه فرد بودن دمام هاست، چون هر بردمام تنها یک اشکونزن دارد. بعضی ها یک بر دمام را فقط هفت دمام هشت سنج و یک بوق دانستند.  دمام و بوق و سنج را در قلندرخانه مسجد نگهداری می‌کنند و تا مراسم بعد بند دمامها را آزاد کرده و برای در امان بودن ازدست حیوانات موذی آن را از میخ آویزان میکنند.